Położenie i zabudowa

Grodziec po­ło­żo­ny jest u podnó­ża Gó­ry Świę­tej Do­ro­ty (382 m n.p.m.) oraz Par­ci­ny i Gó­ry Ki­jo­wej. Zaj­mu­je 16 km² i li­czy nie­speł­na 10 ty­się­cy miesz­kań­ców. Od za­cho­du gra­ni­czy z mia­stem Woj­ko­wi­ce, od pół­no­cy z gmi­ną Psa­ry (so­łec­two Gród­ków), od wscho­du z dziel­ni­cą Ła­gi­sza, od po­łu­dnio­we­go wscho­du z dziel­ni­cą Gzi­chów (osie­dle Zam­ko­we), od po­łu­dnia z mia­stem Cze­ladź. Na po­gra­ni­czu z Bę­dzi­nem i Ła­gi­szą znaj­du­je się nie­wiel­ki kom­pleks le­śny – Las Gro­dziec­ki (ob­szar chro­nio­ne­go kra­jo­bra­zu). W pół­noc­no-wschod­niej czę­ści, wzdłuż gra­ni­cy z Woj­ko­wi­ca­mi, pły­nie nie­wiel­ki ciek Wie­lon­ka – le­wy do­pływ Bry­ni­cy.

Za­bu­do­wa dziel­ni­cy skła­da się głów­nie z kil­ku­pię­tro­wych (naj­czę­ściej dwu­pię­tro­wych) ka­mie­nic ro­bot­ni­czych z po­cząt­ków XX wie­ku, cho­ciaż w pół­noc­nej czę­ści dziel­ni­cy znaj­du­je się roz­ra­sta­ją­ce się osie­dle miesz­ka­nio­we.

Na­zwa Gro­dziec wią­że się z dzia­łal­no­ścią osad­ni­czą czło­wie­ka i po­cho­dzi od sta­re­go wy­ra­zu gro­dza, gro­dze, grodz, co ozna­cza na­syp, ob­wa­ło­wa­nie, a na­wet płot z bier­wion za­cię­tych na ostro. W 1877 ro­ku przy­ję­ła się na­zwa dziś uży­wa­na – Gro­dziec.

Na­zwa miej­sco­wo­ści wią­że się tak­że z ist­nie­ją­cy­mi tu nie­gdyś gro­dzi­skiem, czy­li za­mczy­skiem. To, cze­go nie znisz­czy­ły wie­ki, zruj­no­wa­li pru­scy in­ży­nie­ro­wie woj­sko­wi, któ­rzy w 1805 ro­ku prze­pro­wa­dzi­li tu­taj na wzgó­rzu Do­ro­ty ba­da­nia pod wy­ko­ny­wa­nie for­ty­fi­ka­cji woj­sko­wych. Wte­dy zna­leź­li dwie skrzy­nie wy­ko­pa­lisk ar­che­olo­gicz­nych. Resz­ty do­ko­na­ła I woj­na świa­to­wa, któ­ra z wa­łów po­ro­bi­ła oko­py i ro­wy strze­lec­kie. Znisz­cze­nia Do­rot­ki i przy­le­głej oko­li­cy po­głę­bi­ła II woj­na świa­to­wa.

Pierwsze wzmianki historyczne

Pierw­sza hi­sto­rycz­na wzmian­ka o Grodź­cu po­cho­dzi z 1254 ro­ku, ja­ko wsi bę­dą­cej wła­sno­ścią za­ko­nu nor­ber­ta­nek ze Zwie­rzyń­ca pod Kra­ko­wem. Wieś jed­nak na­dal na­le­ża­ła te­ry­to­rial­nie do księ­stwa opol­sko-ra­ci­bor­skie­go. Stan ten zmie­nił się po ro­ku 1443, tj. od cza­su wy­ku­pu księ­stwa sie­wier­skie­go przez bi­sku­pa kra­kow­skie­go Zbi­gnie­wa Ole­śnic­kie­go. Gro­dziec jed­nak do księ­stwa nie na­le­żał i sta­no­wił od­tąd pol­ską en­kla­wę w ob­sza­rze wła­sno­ści bi­sku­piej.

Cią­głość osad­ni­czą na te­re­nie wsi moż­na śle­dzić już od wcze­sne­go śre­dnio­wie­cza. Ist­nie­je hi­po­te­za, że na Gó­rze św. Do­ro­ty ist­nia­ło gro­dzi­sko kul­tu­ry łu­życ­kiej, zaś znaj­du­ją­ce się tam źró­dła po­to­ku mia­ły być przedmio­tem po­gań­skie­go kul­tu. Zresz­tą stąd mia­ła po­wstać na­zwa póź­niej­szej osa­dy. Nie zna­le­zio­no jed­nak na to prze­ko­nu­ją­cych do­wo­dów.

Od 1301 ro­ku we wsi funk­cjo­nu­je pa­ra­fia (zna­ni są z te­go cza­su ple­ba­ni Ja­kub i Wię­cław). W 1326 ro­ku ple­ban Jan pła­cił świę­to­pie­trze i ta da­ta przyj­mo­wa­na jest nie­kie­dy za po­czą­tek pa­ra­fii. Pierw­szą in­for­ma­cją o drew­nia­nym ko­ście­le pod we­zwa­niem św. Ka­ta­rzy­ny po­cho­dzi do­pie­ro z lat sie­dem­dzie­sią­tych XV wie­ku, choć nie­wąt­pli­wie ko­ściół stał już w po­cząt­kach XIV wie­ku. Drew­nia­ny ko­ściół św. Ka­ta­rzy­ny spło­nął dwu­krot­nie: w 1620 i 1638 ro­ku (wte­dy spa­li­ła się rów­nież ple­ba­nia). Msze św. zo­sta­ły na kil­ka­dzie­siąt lat prze­nie­sio­ne do wy­bu­do­wa­ne­go w 1635 ro­ku, z ini­cja­ty­wy księ­dza Woj­cie­cha Lip­nic­kie­go ko­ściółka św. Do­ro­ty, któ­ry zo­stał wy­bu­do­wa­ny na wzgó­rzu gó­ru­ją­cym nad oko­li­cą, bar­dzo szyb­ko prze­zwa­nym od we­zwa­nia ko­ścio­ła Do­rot­ką. W la­tach 1726-1729 pro­boszcz Woj­ciech Cioł­ko­wicz w miej­scu drew­nia­ne­go ko­ścio­ła św. Ka­ta­rzy­ny wy­bu­do­wa­no mu­ro­wa­ny (kon­se­kro­wa­ny 29 kwiet­nia 1744. Po­now­nie po­świę­co­ny zo­stał 10 sierp­nia 1947 ro­ku. Nor­ber­tan­ki go­spo­da­ro­wa­ły wsią aż do koń­ca XVIII wie­ku, kie­dy wo­bec trud­no­ści fi­nan­so­wych zde­cy­do­wa­ły się sprze­dać Gro­dziec ro­dzi­nie Bon­ta­nich.

Rozwój przemysłu

Oko­ło 1800 ro­ku hra­bia Mi­chał Bon­ta­ni za­ło­żył bro­war pa­ro­wy, któ­ry póź­niej na­le­żał do Sta­ni­sła­wa Cie­cha­now­skie­go i spół­ki ak­cyj­nej A. Trop­pau­er. Dziś bu­dy­nek za­kła­du słu­ży ja­ko hur­tow­nia mle­czar­ska. W XIX wie­ku wła­ści­cie­la­mi Grodź­ca by­li: zie­mia­nin i prze­my­sło­wiec Mau­ry­cy Kos­sow­ski oraz ro­dzi­na Cie­cha­now­skich. Na­stę­po­wał wte­dy szyb­ki roz­rost wsi, po­wo­do­wa­ny głów­nie uru­cho­mie­niem ko­palń wę­gla, hu­ty i ce­men­tow­ni.

W 1823 ro­ku Mau­ry­cy Kos­sow­ski za­ło­żył ko­pal­nię „Bar­ba­ra” na za­chod­nim sto­ku Do­rot­ki. W 1845 ro­ku ku­piec ber­liń­ski Au­gust Wil­helm Mar­tens wy­bu­do­wał przy dro­dze do Ła­gi­szy (przy­sió­łek Hu­ta) hu­tę cyn­ku, do któ­rej wę­gla do­star­cza­ła ko­pal­nia „Bar­ba­ra”. Zli­kwi­do­wa­no ją już po kil­ku­na­stu la­tach. W 1857 ro­ku Jan Cie­cha­now­ski wy­bu­do­wał pierw­szą w Pol­sce i pią­tą na świe­cie ce­men­tow­nię, któ­ra pra­co­wa­ła po­nad 120 lat.

W 1867 ro­ku Gro­dziec zna­lazł się w po­wie­cie bę­dziń­skim i na­le­żał do gmi­ny Gzi­chów. W no­wym po­dzia­le gmin prze­pro­wa­dzo­nym po I woj­nie świa­to­wej wieś zna­lazła się w utwo­rzo­nej gmi­nie gro­dzieckiej. W jej skład we­szła tak­że osa­da Bo­le­radz. W 1894 ro­ku Sta­ni­sław Cie­cha­now­ski (syn Ja­na) uru­cho­mił dru­gą w Grodź­cu ko­pal­nię wę­gla ka­mien­ne­go Ma­ria (6 szy­bów), na­zwa­ną na cześć swej żo­ny, Ma­rii Cie­cha­now­skiej. Dzia­ła­ła do 1938 ro­ku, zmie­nia­jąc w 1923 ro­ku na­zwę na Gro­dziec I; zna­na też by­ła pod na­zwą So­lvay. 7 czerw­ca 1899 ro­ku Gro­dziec­kie To­wa­rzy­stwo Ko­palń Wę­gla i Za­kła­dów Prze­my­sło­wych uru­cho­mi­ło ko­pal­nię Gro­dziec II (od 1938 ro­ku Gro­dziec), na­zy­wa­ną po­tocz­nie Gro­dziec­kim To­wa­rzy­stwem i któ­ra prze­trwa­ła nie­mal 100 lat. Bu­dow­ni­czym i pierw­szym dy­rek­to­rem ko­pal­ni był aż do śmier­ci Sta­ni­sław Skar­biń­ski.

W 1918 ro­ku po­wsta­ła jed­no­wio­sko­wa gmi­na Gro­dziec, na­le­żą­ca do po­wia­tu bę­dziń­skie­go. Urząd gmi­ny mie­ścił się przy ul. Wol­no­ści w bu­dyn­ku Lu­dwi­ka Duch­niew­skie­go (po 1945 ro­ku urząd prze­nie­sio­no do bu­dyn­ku Kół­ka Rol­ni­cze­go). W 1928 ro­ku gmi­na li­czy­ła po­nad 8 ty­się­cy miesz­kań­ców i zaj­mo­wa­ła ob­szar 2773 mórg. W 1950 ro­ku urząd gmi­ny za­stą­pio­no Pre­zy­dium Gmin­nej Ra­dy Na­ro­do­wej z prze­wod­ni­czą­cą Wła­dy­sła­wą War­tak.

Dzieje powojenne

W 1951 ro­ku Ślą­skie Li­nie Ko­mu­ni­ka­cyj­ne uru­cho­mi­ły li­nię tram­wa­jo­wą nr 25 z Bę­dzi­na do osie­dla Bro­war. W 1955 ro­ku prze­dłu­żo­no ją do ko­pal­ni Gro­dziec, a 2 la­ta póź­niej do Woj­ko­wic-Żych­cic. Li­nia ta zo­sta­ła zli­kwi­do­wa­na, mi­mo pro­te­stów miesz­kań­ców w 2006 ro­ku (w 2008 ro­ku ro­ze­bra­no więk­szość to­rów). W za­mian uru­cho­mio­no li­nię au­to­bu­so­wą nr 25.

8 sierp­nia 1951 ro­ku Gro­dziec otrzy­mał pra­wa miej­skie, a pierw­szym prze­wod­ni­czą­cym Miej­skiej Ra­dy Na­ro­do­wej zo­sta­ła Wła­dy­sła­wa War­tak. W 1969 ro­ku Miej­ska Ra­da Na­ro­do­wa za­twier­dzi­ła herb mia­sta pro­jek­tu Jó­ze­fa Mar­cza­ka.

Pierw­sze­go czerw­ca 1975 ro­ku w wy­ni­ku re­for­my ad­mi­ni­stra­cyj­nej i li­kwi­da­cji po­wia­tów mia­sto włą­czo­no do Bę­dzi­na ja­ko dziel­ni­cę. Ist­nia­ło jed­nak lob­by do­ma­ga­ją­ce się usa­mo­dziel­nie­nia. W grud­niu 1992 ro­ku po­wo­ła­no na­wet szes­na­sto­oso­bo­wy ko­mi­tet z Ja­nu­szem Le­niar­tem na cze­le. W mar­cu 1993 ro­ku pre­zy­dent mia­sta oświad­czył, że wła­dze nie są prze­ciw­ne odłą­cze­niu się Grodź­ca, jed­nak na­le­ży wziąć pod uwa­gę wzglę­dy eko­no­micz­ne, a wła­śnie dziel­ni­ca zna­la­zła się w bar­dzo trud­nej sy­tu­acji po li­kwi­da­cji za­kła­dów prze­my­sło­wych. 31 lip­ca 1979 ro­ku po 122 la­tach pro­duk­cji za­mknię­to ce­men­tow­nię Gro­dziec. 31 grud­nia 1998 ro­ku na po­wierzch­nię wy­je­chał ostat­ni wó­zek wę­gla z KWK Gro­dziec w li­kwi­da­cji, co sta­no­wi­ło kres gór­nic­twa na te­re­nie Grodź­ca i ca­łe­go Bę­dzi­na. Ko­pal­nia za­trud­nia­ła po­nad 1700 pra­cow­ni­ków. Dziel­ni­ca zna­la­zła się w trud­nej sy­tu­acji go­spo­dar­czej, po­przez wzrost bez­ro­bo­cia. Li­kwi­da­cję ko­pal­ni za­koń­czo­no w 2001 ro­ku.

Gro­dziec po­sia­da znacz­ne wa­lo­ry tu­ry­stycz­ne, ofe­ru­jąc za­rów­no obiek­ty przy­rod­ni­cze, pięk­ne pa­no­ra­my, jak i za­byt­ki ar­chi­tek­tu­ry i tech­ni­ki.

Interesujące zabytki i obiekty przyrodnicze

• ob­szar chro­nio­ne­go kra­jo­bra­zu Gó­ra Św. Do­ro­ty (Za­głę­biow­ski Olimp)
• ob­szar chro­nio­ne­go kra­jo­bra­zu Las Gro­dziec­ki
• 20 drzew – po­mni­ków przy­ro­dy w par­ku Cie­cha­now­skie­go
• wzgó­rze Par­ci­na – wspa­nia­ły punkt wi­do­ko­wy na oko­li­cę
• park kul­tu­ry i wy­po­czyn­ku Roz­ków­ka
• ko­ściół pa­ra­fial­ny św. Ka­ta­rzy­ny z XVII wie­ku
• ko­śció­łek fi­lial­ny św. Do­ro­ty na wzgó­rzu Do­rot­ka z 1635 ro­ku
• gro­dzi­sko wcze­sno­śre­dnio­wiecz­ne na Gó­rze św. Do­ro­ty
• ka­plicz­ka nad źró­deł­kiem na sto­ku Do­rot­ki
• pa­łac Cie­cha­now­skich z lat 1835–36 (lub 1842–44) w za­byt­ko­wym par­ku
• wil­la So­lvay
• ze­spół za­bu­do­wy by­łej ce­men­tow­ni z 1857 ro­ku
• ze­spół za­bu­do­wy Ko­pal­ni Wę­gla Ka­mien­ne­go „Gro­dziec”
• kom­pleks za­bu­do­wy ro­bot­ni­czej na Pe­ki­nie
• osie­dle dom­ków fiń­skich Bo­le­radz