Góra Świętej Doroty
w Będzinie Grodźcu
Góra Świętej Doroty jest jednym z najwyższych wzniesień Wyżyny Śląskiej. Początkowo była nazywana „Górą Przemienienia Pańskiego”, później określano ją mianem „Zagłębiowskiego Olimpu”, „Złotej Góry”, „Zagłębiowskiej Jasnej Góry”, „Taborem”. Potocznie, najczęściej mówi się o niej „Dorotka” i jest jednym z symboli ziemi będzińskiej. Jeszcze w latach pięćdziesiątych XX wieku, charakterystyczna sylwetka wzniesienia była widoczna z odległości wielu kilometrów.
Góra Świętej Doroty jest położona na terenie dawnej wsi Grodziec, obecnie dzielnicy Będzina. Jest doskonałym punktem widokowym, leży na szlaku turystycznym Husarii Polskiej. W 2010 roku wzniesienie oraz kościół zostały włączone do szlaku Via Regia (Droga Królewska): jednej z nitek europejskiego szlaku pielgrzymkowego tzw. Drogi Świętego Jakuba. Obok świątyni pojawił się charakterystyczny znak camino – muszla wiążący się z tysiącletnią tradycją pielgrzymowania Europejczyków do Santiago de Compostela.
Przeszłość kulturowa
Góry Świętej Doroty
We wczesnej epoce żelaza, w XIV-III wieku p. n. e, na Górze Świętej Doroty istniała osada kultury łużyckiej. Góra posiada słabo zachowany wał obronny, prawdopodobnie wzniesiony u schyłku trwania kultury łużyckiej (VII-V wieku p.n.e.). Pierwsi istnienie grodziska potwierdzili pruscy inżynierowie wojskowi, którzy w 1805 roku w czasie badań terenowych pod projektowane fortyfikacje wykopali eksponaty archeologiczne – ceramikę, wyroby z brązu i kości itp. Przypuszcza się, że ten prehistoryczny gród obronny był pogańskim miejscem kultu. We wczesnym średniowieczu na Górze Świętej Doroty istniało drewniane grodzisko.
W 1635 roku, dzięki fundacji właścicieli Grodźca – zakonu Norbertanek na Zwierzyńcu pod Krakowem (ksenia klasztoru Dorota Kęcka), na wzgórzu wzniesiono kościół pod wezwaniem św. Doroty – jednonawową świątynię z dwiema niszami i barokową wieżą. W 1865 roku Marcin Kotuła, z wdzięczności za uzdrowienie dziecka, przyniósł do kościoła obraz Matki Bożej z pierścionkiem na palcu. Wkrótce zrodziła się tradycja pielgrzymowania do cudownego obrazu oraz do źródełka na wschodnim stoku wzniesienia. W 1968 roku nieznani sprawcy pocięli obraz – obecnie w kościele znajduje się kopia, wykonana na podstawie archiwalnego zdjęcia.
O Górze Świętej Doroty krążyły liczne legendy i podania, a część z nich została spisana przez Józefa Lompę. W okresie międzywojennym, wzgórze i świątynia były symbolem polskości. Odbywały się tu spotkania i manifestacje religijno-patriotyczne. W opuszczonym kościele harcerze składali przyrzeczenie harcerskie.
W swej historii kościół św. Doroty przechodził różne koleje losu; pożar, zniszczenia wojenne, kradzież organów i wyposażenia, dewastację grobowców i wreszcie zamianę w stajnię w czasie I wojny światowej. Odbudowano go w 1946 roku. W kościele znajdują się: zabytkowy krucyfiks barokowy i dzwonek z XVIII wieku. W rejestrze zabytków jest też źródełko obudowane kapliczką, znajdujące się na wschodnim stoku góry. Woda źródlana, według wierzeń ludowych, miała właściwości uzdrawiające oczy. Analiza wody przeprowadzona w grudniu 1997 roku wykazała, że nie odpowiada normom, przede wszystkim ze względu na zbyt dużą zawartość azotanów.
Od 1823 roku w sąsiedztwie Góry Świętej Doroty rozpoczęła się działalność górnicza. Zapoczątkowała ją kopalnia „Barbara” wybudowana przez Maurycego Kossowskiego. W 1894 roku Stanisław Ciechanowski zbudował szyb wydobywczy „Maria”, od którego kopalnia przyjęła nazwę. W późniejszym okresie nazwano ją „Grodziec I” (czynna do 1938 roku) i była usytuowana na zachodnim stoku góry. W latach 1917-1927 na południowych stokach istniała także płytka kopalnia „Bory”. Najintensywniejszą działalność wydobywczą prowadziła, założona w latach 1899-1901, kopalnia „Grodziec” (początkowo „Grodziec II”). W zasięgu jej obszaru górniczego znalazły się wszystkie starsze kopalnie. Zakład był czynny do 1998 roku.
W latach trzydziestych XX wieku na północno-zachodnim podnóżu Góry Świętej Doroty prowadzono eksploatację tzw. biedaszybów. Biedaszyby i intensywna eksploatacja prowadzona przez kopalnie spowodowały powstanie zapadlisk o głębokości od kilku do kilkunastu metrów i znacznej średnicy. W okresie zatapiania kopalni „Maria”, zapoczątkowanego w 1983 roku, takich zjawisk nie obserwowano, dopiero po całkowitym zatopieniu, co kilka lat powstawały nowe zapadliska – do 2002 roku zarejestrowano ich pięć
Prace wydobywcze prowadzone w niewielkiej odległości od kościoła św. Doroty spowodowały uszkodzenie jego murów. Spękane mury spięte są kotwami.
Obszar chronionego krajobrazu
„Góra Świętej Doroty”
W 1993 roku, uchwałą Rady Miejskiej w Będzinie powołano obszar chronionego krajobrazu „Góra Świętej Doroty”, uzasadniając to koniecznością zachowania krajobrazu o wysokich wartościach ekologicznych i estetycznych, harmonijnie łączącego dziedzictwo naturalne z kulturowym, a także potrzebą przywrócenia właściwej jakości środowisku naturalnemu i wykorzystaniu go do celów rekreacyjno-turystycznych na terenie gminy.
Obszar chroniony zajmuje powierzchnię 147,3 ha i obejmuje tereny o zróżnicowanym użytkowaniu: grunty rolne, zarośla śródpolne oraz płaty lasów z pozostałościami po dawnej działalności górniczej. Tereny wokół kościoła na szczycie zajmują murawy kserotermiczne z kłosownicą pierzastą.
Niewielki las porastający kulminację wzniesienia tworzą kilkudziesięcioletnie buki, dęby, jesiony, klony, brzozy brodawkowate, robinie akacjowe. Zarośla i zadrzewienia zajmują zbocza wzniesienia, aż do drogi okólnej. Niżej rozciągają się tereny rolnicze, przedzielone skarpami z roślinnością zaroślową i murawową na miedzach i skarpach, w której odkryto nowe stanowisko submediterrańskiego gatunku – perzu sinego. Skarp rolniczych jest kilkanaście i dość skutecznie zapobiegają erozji gleb. Dobrze wykształcone mezofilne zarośla na skarpach, zwane czyżniami nie są wycinane ani wypalane, więc powiększają swój zasięg. Na skrawkach półnaturalnych łąk występują gatunki chronione: dziewięćsił bezłodygowy i powojnik prosty.
Obszary w okolicy Góry Świętej Doroty pełnią ważną rolę korytarza ekologicznego umożliwiającego wędrówki zwierząt i naturalną migrację gatunków.
(skróty na podstawie artykułu Renaty Dulias „Góra Św. Doroty – świadek przeszłości geologicznej i kulturowej” w Acta Geographica Silesiana 2. numer specjalny. Uniwersytet Śląski Wydział Nauk o Ziemi, Sosnowiec 2012)