Położenie miasta Będzin

Będzin – mia­sto po­wia­to­we po­ło­żo­ne w po­łu­dnio­wej Pol­sce w Za­głę­biu Dą­brow­skim, nad rze­ką Czar­ną Prze­mszą, na Wy­ży­nie Ślą­skiej, we wschod­niej czę­ści wo­je­wódz­twa ślą­skie­go, na te­re­nie Górnoślą­skie­go Okrę­gu Prze­my­sło­we­go (GOP) i ko­nur­ba­cji ka­to­wic­kiej. Jest hi­sto­rycz­ną sto­li­cą re­gio­nu – Za­głę­bia Dą­brow­skie­go. Na­le­ży do naj­star­szych miast (650 lat od nada­nia mag­de­bur­skich praw miej­skich) Ma­ło­pol­ski i wo­je­wódz­twa ślą­skie­go. Jest sie­dzi­bą władz po­wia­tu bę­dziń­skie­go sta­ro­stwa. Peł­ni ro­lę ośrod­ka han­dlo­we­go, fi­nan­so­wo-go­spo­dar­cze­go (prze­mysł, ener­ge­ty­ka), ad­mi­ni­stra­cyj­ne­go i kul­tu­ral­no-oświa­to­we­go re­gio­nu.

Gra­ni­czy z na­stę­pu­ją­cy­mi mia­sta­mi: So­snow­cem (po­wiat grodz­ki) od po­łu­dnia, Dą­bro­wą Gór­ni­czą (po­wiat grodz­ki) od wscho­du, Cze­la­dzią od za­cho­du i po­łu­dnio­we­go za­cho­du, na krót­kim od­cin­ku na rze­ce Bry­ni­ca z Sie­mia­no­wi­ca­mi Ślą­ski­mi (re­jon przy­siół­ka Bo­le­radz), Woj­ko­wi­ca­mi od za­cho­du oraz gmi­ną wiej­ską Psa­ry (miej­sco­wo­ści: Gród­ków, Sar­nów i Pre­czów) od pół­no­cy. Dłu­gość gra­nic Bę­dzi­na: 37,62 km.

Mia­sto ma uroz­ma­ico­ną rzeź­bę te­re­nu z naj­wyż­szy­mi wznie­sie­nia­mi: Gó­ra Świę­tej Do­ro­ty (Do­rot­ka) (382 m n.p.m.), Par­ci­na (354 m), Gó­ra Ki­jo­wa (345,5 m), Wzgó­rza (Gór­ki) Ma­ło­bądz­kie (308 m) ze wznie­sie­niem Sy­ber­ki (ok. 300 m), wznie­sie­nia War­pia (297 m) oraz Gó­ra Zam­ko­wa (285 m). Przez mia­sto na dłu­go­ści oko­ło 8 km prze­pły­wa Czar­na Prze­msza wraz z Po­go­rią i Po­to­kiem Psar­skim. Ca­ły ob­szar mia­sta le­ży w zlew­ni Prze­mszy w do­rze­czu Wi­sły.

W skład mia­sta wcho­dzą na­stę­pu­ją­ce dziel­ni­ce: Ba­gie­niec, Bo­le­radz, Bo­ry, Brze­zi­ny, Brzo­zo­wi­ca, Gli­ni­ce, Gro­dziec, Gzi­chów, Ja­zo­we, Ko­sze­lew, Ksa­we­ra, Ła­gi­sza, Ma­ło­bądz, Mrow­ce, Nie­pie­kło, No­wy Bę­dzin, Osów­ka, Sy­ber­ka, Podło­sie, Pust­ko­wie, War­pie, Zie­lo­na, osie­dla: 27 Stycz­nia, Gór­ki Ma­ło­bądz­kie, Na­miar­ko­wa, War­pie-Wschód, Zam­ko­we.

Początki osadnictwa

Na­zwa „Bę­dzin” po­cho­dzi praw­do­po­dob­nie od imie­nia oso­bo­we­go Bę­da lub Bę­dzan, choć pięk­na (acz­kol­wiek nie­praw­dzi­wa) le­gen­da mó­wi, ja­ko­by mia­no nadał mia­stu (a przy oka­zji rów­nież i oko­licz­nym miej­sco­wo­ściom) – sam Ka­zi­mierz III Wiel­ki (wg in­nych wer­sji Ka­zi­mierz I Od­no­wi­ciel). Król miał wy­ra­zić się pod­czas lu­stra­cji nad­przem­szań­skie­go gro­du iż: Tam ro­sną dą­bro­wy, tam so­sno­wy, tu­taj bę­dziem My, tam Po­goń, a tam cze­ladź na­sza, a je­śli tu ma­ło bę­dzie miej­sca to resz­ta sta­nie za gó­rą. W swo­jej hi­sto­rii mia­sto na­zy­wa­ne też by­ło: Ban­den, Ban­din, Ban­dzien, Bon­din, Ban­dzen, Ban­dzin, Bą­dzin, Ben­dzin oraz przez oku­pan­tów nie­miec­kich (1939-1945) Bends­burg.

Po­cząt­ki osad­nic­twa na te­re­nie Bę­dzi­na się­ga­ją pra­dzie­jów. W IX wie­ku na miej­scu obec­ne­go zamku na nad­przem­szań­skim wzgó­rzu wznie­sio­no gród obron­ny, któ­ry strzegł pra­sta­re­go szla­ku han­dlo­we­go z Ki­jo­wa przez Kra­ków na Śląsk i do No­rym­ber­gi. Naj­star­sza wzmian­ka o wsi Bę­dzin po­cho­dzi z 1301 ro­ku. W la­tach czter­dzie­stych XIV wie­ku po­wsta­je mia­sto na pra­wie pol­skim (na pew­no mia­sto ist­nia­ło w 1349 ro­ku). Ka­zi­mierz Wiel­ki na miej­scu gro­du wzniósł ka­mien­ną wa­row­nię, a osa­dę tar­go­wą 5 sierp­nia 1358 ro­ku podniósł do ran­gi mia­sta na pra­wie nie­miec­kim (pra­wo mag­de­bur­skie) i oto­czył ją ka­mien­ny­mi mu­ra­mi. Pierw­szym zna­nym wój­tem był Hin­ko zwa­ny Ethio­pu­sem.

Mia­sto swój naj­więk­szy roz­kwit prze­ży­wa­ło w epo­ce ja­giel­loń­skiej (XVI wiek), dzię­ki licz­nym przy­wi­le­jom kró­lew­skim (np. pra­wo skła­du so­li z 1484). W 1565 ro­ku Zyg­munt Au­gust ze­zwo­lił na or­ga­ni­za­cję pię­ciu tar­gów rocz­nie, któ­rych tra­dy­cja prze­trwa­ła do dziś.

W 1589 ro­ku na bę­dziń­skim zam­ku to­czy­ły się ro­ko­wa­nia pol­sko-au­striac­kie w związ­ku z rosz­cze­nia­mi Mak­sy­mi­lia­na do ko­ro­ny pol­skiej, za­koń­czo­ne pod­pi­sa­niem w Cze­la­dzi tzw. pak­tów bę­dziń­skich. W XVI wie­ku ist­nie­je już zor­ga­ni­zo­wa­na gmi­na ży­dow­ska z sy­na­go­gą, łaź­nią i kir­ku­tem po­za mu­ra­mi miej­ski­mi (obec­nie Za­wa­le). W 1655 ro­ku mia­sto i za­mek nisz­czy na­jazd szwedz­ki, Bę­dzin prze­ży­wa naj­po­waż­niej­szy upa­dek go­spo­dar­czy.

Po trze­cim roz­bio­rze Pol­ski w 1795 ro­ku Bę­dzin na krót­ko zna­lazł się w gra­ni­cach Prus (w skła­dzie No­we­go Ślą­ska), a od 1807 ro­ku na­le­żał do Księ­stwa War­szaw­skie­go, a na­stęp­nie Kró­le­stwa Pol­skiego.

Uprzemysłowienie i rozwój Będzina

Pod ko­niec XVIII wie­ku dzię­ki od­kry­ciu pod Dą­bro­wą bo­ga­tych złóż wę­gla za­czy­na się je­go wy­do­by­cie. Po­wsta­ją­ce ko­pal­nie i hu­ty oło­wiu przy­czy­nia­ją się do gwał­tow­ne­go roz­wo­ju ca­łe­go re­gio­nu, na­zy­wa­ne­go Za­głę­biem Dą­brow­skim. Po­nad­to w 1858 ro­ku przez Bę­dzin po­pro­wa­dzo­no od­no­gę Ko­lei War­szaw­sko-Wie­deń­skiej z Ząb­ko­wic do So­snow­ca i na Śląsk. Co­raz bar­dziej wzra­sta ro­la lud­no­ści ży­dow­skiej w mie­ście, któ­ra sta­no­wi więk­szość (na­wet do 80%). Pod­czas I woj­ny świa­to­wej mia­sto i prze­mysł zo­sta­ły moc­no znisz­czo­ne. Po­więk­szył się jed­nak ob­szar Bę­dzina po­przez przy­łą­cze­nie oko­licz­nych wio­sek i osie­dli ro­bot­ni­czych (Ma­ło­bądz, Gzi­chów z Brzo­zo­wi­cą, Ksa­we­ra z Ko­sze­le­wem).

Znacz­ny roz­wój mia­sta przy­pa­da na la­ta dwu­dzie­ste i trzy­dzie­ste XX wie­ku (wo­do­cią­gi, no­wy dwo­rzec ko­le­jo­wy, gim­na­zjum, licz­ne bu­dyn­ki uży­tecz­no­ści publicz­nej). Jed­nak już czwar­te­go wrze­śnia 1939 ro­ku roz­po­czy­na się hi­tle­row­ska oku­pa­cja Bę­dzi­na. W no­cy z ósme­go na dzie­wią­te­go wrze­śnia Niem­cy pod­pa­la­ją sy­na­go­gę wraz z mo­dlą­cy­mi się w niej Ży­da­mi. Część z nich oca­lił ks. Mieczysław Zawadzki. Pod ko­niec 1942 ro­ku na te­re­nie Warpia (Ka­mion­ka) Niem­cy utwo­rzy­li get­to ży­dow­skie dla lud­no­ści ży­dow­skiej (oko­ło 30 ty­się­cy), łą­cząc go z get­tem na są­sied­niej Śro­du­li w So­snow­cu. Na po­cząt­ku sierp­nia 1943 get­to zo­sta­ło zli­kwi­do­wa­ne, a lud­ność wy­wie­zio­na do obo­zów za­gła­dy.

W sierp­niu 2013 ro­ku na skwe­rze pod odre­stau­ro­wa­ny­mi mu­ra­mi miej­ski­mi przy uli­cy Mo­drze­jow­skiej od­by­ły się uro­czy­ste ob­cho­dy sie­dem­dzie­sią­tej rocz­ni­cy li­kwi­da­cji bę­dziń­skie­go get­ta. Pod­czas uro­czy­sto­ści ofi­cjal­nie za­pre­zen­to­wa­ny zo­stał ze­gar sło­necz­ny w kształ­cie to­ry upa­mięt­nia­ją­cy to wy­da­rze­nie. Jest on sym­bo­licz­nym wy­ra­zem uzna­nia dla wszyst­kich osób na­ro­do­wo­ści ży­dow­skiej, któ­re przez wie­ki przy­czy­ni­ły się do roz­wo­ju Bę­dzi­na.

Pa­mię­ci Ży­dów, oby­wa­te­li mia­sta Bę­dzi­na i oko­li­cy za­mor­do­wa­nych przez hi­tle­row­ców w okre­sie II woj­ny świa­to­wej, To­wa­rzy­stwo Przy­ja­ciół Bę­dzi­na ufun­do­wa­ło pomnik usy­tu­owa­ny w miej­scu spa­lo­nej sy­na­go­gi. Po­mnik za­pro­jek­to­wał Ro­man Ma­li­na. Ka­mień wę­giel­ny wmu­ro­wa­ny zo­stał 23 kwiet­nia 1993 ro­ku, a od­sło­nię­cie po­mni­ka na­stą­pi­ło 1 wrze­śnia 1993 ro­ku pod­czas ob­cho­dów upa­mięt­nia­ją­cych pięć­dzie­się­cio­le­cie za­gła­dy bę­dziń­skich Ży­dów. W uro­czy­sto­ściach uczest­ni­czy­li m.in. kar­dy­nał Je­an-Ma­rie Lu­sti­ger, bi­skup Adam Śmi­giel­ski, ksiądz Wa­cław Wi­ciń­ski, pre­zy­dent Świa­to­we­go Związ­ku Ży­dów Za­głę­bia Arieh Ben-Tov, am­ba­sa­dor Izra­ela Ger­shon Zo­har, za­stęp­ca na­czel­ne­go ra­bi­na w Pol­sce Mi­cha­el J. Schu­drich, wo­je­wo­da ka­to­wic­ki Woj­ciech Czech i pre­zy­dent Bę­dzi­na Ma­rian Ra­czyń­ski.

Losy powojenne Będzina

27 stycz­nia 1945 ro­ku do Bę­dzi­na wkro­czy­ła Ar­mia Czer­wo­na. Od­bu­do­wa­no za­mek, w któ­rym urzą­dzo­no Mu­zeum Za­głę­bia, po­wsta­ją no­we du­że osie­dla miesz­ka­nio­we (Ksa­we­ra, Sy­ber­ka, osie­dle Zam­ko­we na Gzi­cho­wie, osie­dle War­pie-Wschód, Gór­ki Ma­ło­bądz­kie i Pod­skar­pie (na Ksa­we­rze) w ostat­nich la­tach. W 1973 ro­ku przy­łą­czo­no mia­sto Ła­gi­sza, a w 1975 Gro­dziec, w wy­ni­ku cze­go ob­szar mia­sta wzrósł trzy­krot­nie. Po woj­nie po­wsta­ło wie­le za­kła­dów prze­my­sło­wych, z elek­trow­nią Ła­gi­sza na cze­le. Jed­nak w la­tach dzie­więć­dzie­sią­tych wie­le z nich upa­dło (za­kła­dy obuw­ni­cze, cu­kier­ni­cze, mię­sne i in­ne).

W la­tach 1974–76 po­wstał no­wy wę­zeł ko­mu­ni­ka­cyj­ny, w związ­ku z bu­do­wą w po­bli­żu Hu­ty Ka­to­wi­ce, któ­ry jed­nak przy­niósł ol­brzy­mią szko­dę ukła­do­wi urba­ni­stycz­ne­mu. Naj­więk­szym znisz­cze­niom ule­gło Sta­re Mia­sto, m.in. wy­bu­rzo­no dwie pie­rze­je Ryn­ku.